Z Skrypty dla studentów Ekonofizyki UPGOW

Spis treści 1 Rynek pieniężny; instrumenty i operacje 1.1 Rynek pieniężny, definicja, instrumenty, uczestnicy 1.2 Idea instrumentu dłużnego 1.3 Stopa dyskontowa, a rentowność 1.4 Instrumenty rynku pieniężnego 1.5 Banki na rynku pieniężnym 1.6 Przypisy

Rynek pieniężny; instrumenty i operacje

Rynek pieniężny, definicja, instrumenty, uczestnicy

Rynek pieniężny – rynek, na którym przedmiotem obrotu są instrumenty finansowe opiewające na wierzytelności pieniężne o krótkich terminach płatności (do 1 roku).

Instrumentami tego rynku są instrumenty dłużne o stałym lub ( najczęściej) zmiennym oprocentowaniu.

Instrumenty rynku pieniężnego charakteryzuje krótki termin do zapadalności ( mniej niż jeden rok, przy czym na rynku spotkać można wiele instrumentów o zapadalności krótszej niż 90 dni). Są to instrumenty o niskim ryzyku inwestycyjnym albowiem emitentami ich są zazwyczaj instytucje o dobrym standingu kredytowym. Szybkość obrotu instrumentami rynku pieniężnego i brak zabezpieczeń materialnych zobowiązań pieniężnych na tym rynku stawia podmiotom prowadzącym operacje na tym rynku wymóg dobrego standingu finansowego jako warunek konieczny. Obrót instrumentami rynku pieniężnego charakteryzuje wysoka płynność a instrumenty charakteryzuje zdolność do szybkiej zamiany na gotówkę. Stąd bierze się nazwa nadawana temu rynkowi przez jego uczestników.

Podstawowymi instrumentami rynku pieniężnego w Polsce są: lokaty międzybankowe, bony skarbowe, bony pieniężne NBP, transakcje repo, sell-buy-back i buy-sell-back, swapy walutowe, krótkoterminowe instrumenty dłużne emitentów niepublicznych i bankowe instrumenty dłużne (certyfikaty depozytowe).

Rynek instrumentów krótkoterminowych jest zawsze potrzebny albowiem czasowe wymagania posiadających nadmiar pieniądza i potrzebujących pieniądze, są bardzo często rożne i nie są z sobą zsynchronizowane. Wielu z posiadających czy też potrzebujących występuje w obu rolach jednocześnie.

Instytucjami aktywnymi na tym rynku są Skarb Państwa (w Polsce reprezentowany przez Ministerstwo Finansów), Bank Centralny, banki komercyjne, firmy ubezpieczeniowe, instytucjonalni inwestorzy inwestujący oszczędności inwestorów indywidualnych (gospodarstw domowych), czyli fundusze inwestycyjne i emerytalne oraz firmy finansowe i komercyjne. Firmy a szczególnie duże firmy nie finansowe obecne na tym rynku wykorzystują ten rynek w celu regulowania swej płynności finansowej.

Gospodarstwa domowe, których oszczędności zdeponowane w na rachunkach bankowych wraz ze zdeponowanymi środkami przedsiębiorstw, pozwalają bankom na udzielanie kredytów. Depozyty wspomniane stanowią ważny element w funkcjonowaniu rynku pieniężnego, mimo, że rynek pieniężny funkcjonuje wręcz niewidocznie dla przeciętnego inwestora indywidualnego. Rynek pieniężny to rynek instytucji finansowych, na którym transakcje dotyczą dużych kwot. Indywidualny inwestor spotkać może rynek pieniężny, jeśli inwestuje on w jednostki funduszu rynku pieniężnego. Fundusze rynku pieniężnego są aktywne na tym rynku, lokując w jego instrumenty środki zgromadzone w tych funduszach przez indywidualnych inwestorów. Fundusze rynku pieniężnego to najbezpieczniejsze z funduszy. Fundusze te uznawane są przez inwestorów za bezpieczne miejsce gdzie można zainwestować czasowo swe oszczędności, szczególnie w okresach burz na rynku kapitałowym.

Rynek pieniężny istnieje praktycznie w każdym kraju by zaspakajać potrzeby lokalnych firm w stosunku do gotówki. Oprócz rynków lokalnych istnieją rynki pieniężne instytucji ponadpaństwowych ( przykładowo rynek Euro) i globalne rynki pieniężne.

Instrumenty rynków pieniężnych, jak już wspomniano, są instrumentami dłużnymi i wiążą prawo własności środków pieniężnych jednej strony kontraktu ze zobowiązaniem kredytowym drugiej strony.

Rynek pieniężny nie posiada specyficznej, fizycznej lokalizacji. Instrumenty tego rynku są obracane na zasadach OTC ( Over The Counter), czyli za pomocą sieci połączeń cyfrowych instytucji finansowych. Kontrakty zmieniają swych właścicieli na zasadzie umowy dwustronnej między przedstawicielami instytucji finansowych. Osoby reprezentujące duże instytucje finansowe z reguły specjalizują się w specyficznych instrumentach.

Idea instrumentu dłużnego

Jeśli inwestor zamierza zainwestować posiadane pieniądze, dokonuje on zamiany posiadanej dziś pewnej sumy pieniędzy (którą mógłby przeznaczyć na konsumpcję) na ogólnie mówiąc niepewną sumę pieniędzy w przyszłości. Za taką inwestycję, czyli poświecenie konsumpcji i ryzyko związane z oddaniem komuś pieniędzy i za czas tego użyczenia gotówki inwestor oczekuje kompensaty. Oddanie swoich pieniędzy komuś ułatwia instrument finansowy prawnie wiążący obie strony transakcji.

W przypadku instrumentu, jakim jest depozyt bankowy, nagrodą są odsetki, jakie zapłaci deponentowi bank. Nagroda ta powinna zależeć i wzrastać wraz z liczba dni oddania kapitału i stanowić jakąś jego część.

Czyli należy się spodziewać, że pożyczana kwota powinna być każdego dnia większa, bo różnica miedzy końcową jej wartością a początkową (pożyczana kwota) jest nagrodą – kompensatą dla inwestora. Albo, kwota końcowa jest równa początkowej, ale inwestorowi są wypłacane okresowo kompensaty.

Te zasady legły u podstaw instrumentów dłużnych stałego dochodu, które można podzielić na

• Dyskontowe
• Odsetkowe

Dyskonto. Jeśli zgodzimy się z ideą konieczności stałego wzrostu wartości dla pożyczającego, pożyczonej kwoty, to jej zachowanie w czasie będzie można opisać poniższym równaniem.

\(FV_n=PV(1+r)^n\,\)

gdzie:

PV - wartość początkowa na koniec okresu zerowego r – stopa procentowa dla jednego okresu n – liczba okresów FVn – wartość przyszła na koniec n – tego okresu

To równanie znane jako wartość pieniądza w czasie reguluje zasadę instrumentu dyskontowego. W przypadku instrumentu dyskontowego wiemy, jaką kwotę uzyskamy na koniec „życia” tego instrumentu. Aby wiec odpowiedzieć sobie na pytanie ile jest dla nas wart ten instrument dziś, musimy policzyć jego dzisiejszą dla nas wartość dla stopy kompensującej nasze ryzyko inwestycji.

Wartość dzisiejsza, bieżąca to:

\(PV =FV_n/(1+r)^n\,\)

Jak widać wartość dzisiejsza jest mniejsza od przyszłej. Innymi słowy – 100 PLN dzisiaj jest warte 100PLN. Ale przyszłe 100PLN ma dzisiaj wartość zdyskontowaną przez czas. W ten sposób wyceniane są instrumenty dyskontowe. Cena nominalna instrumentu to cena końcowa. To jest powodem, że instrumenty dyskontowe są handlowane na rynku po cenach niższych od nominalnej. Różnica ceny kupna i ceny nominalnej są dochodem inwestora.

Przykłady.

Na rynku można kupić roczny instrument dłużny, dyskontem o wartości końcowej 10000PLN. Jak ustalić max cenę zakupu, aby osiągnąć rentowność 8%? Odpowiedź; PV= 10000/(1+0,08)1= 9 259 PLN

Stopa dyskonta – stopa jest to stosunek kwoty dyskonta do wartości przyszłej kapitału, wyrażony w procentach.

Stopa dyskontowa umożliwia dyskontowanie, czyli przeliczenie przyszłej wartości kapitału na jej wartość bieżącą.

Przykład

Rozważmy podobnie jak w przykładzie wyżej, kupno bonów skarbowych, których termin wykupu przypada za rok, a ich wartość nominalna, po której będą wykupione przez Skarb Państwa to 10000 PLN. Gdyby sprzedać ten bon dzisiaj w warunkach rynkowych, jak w przykładzie powyżej, to można by uzyskać cenę 9259,0 PLN. Jest to wartość dzisiejsza zdyskontowana. Wyznaczając cenę dokonaliśmy zdyskontowania, czyli przeliczenia przyszłej wartości kapitału (10000 PLN) na wartość bieżącą (9259,00 PLN). Dyskonto wyniosło 741 PLN, a stopa dyskontowa:

\(r_d=\frac{10000-9259}{10000}\cdot 100%=7,41%\)

Stopa dyskontowa, a rentowność

Stopa dyskontowa nie jest tym samym, co stopa zwrotulub rentowność. W powyższym przykładzie stopa dyskontowa dla sprzedającego bony wyniosła 7,41%, ponieważ zrzekł się on 7,41% przyszłej wartości bonów celem zamiany ich na gotówkę już dziś.

Dla kupującego zakup bonów był inwestycją – wydał on 9259 PLN środków bieżących, aby otrzymać 10000 PLN w przyszłości. Zatem stopa zwrotu dla niego wyniosła:

\(r=\frac{10000-9259}{9259}\cdot 100%=8%\)

Kolejny przykład

Firma zamierza ulokować pewną kwotę wolnych środków pieniężnych na okres 9 miesięcy ( tj. 270 dni ). Bank oferuje odsetki w wysokości 5 % rocznie. Występuje także możliwość nabycia pieniężnego bonu komercyjnego 9- cio miesięcznego z dyskontem 5 % tj. według ceny 95,00 zł za każde 100,00 zł nominalnej wartości. Jaka forma inwestycji jest lepsza? Odp. Dla bonu d=5x100/(100-5) X 365/270 =7,12%

W tym miejscu skorzystano z zależności pozwalającej wyliczyć wartość przy codziennej kapitalizacji odsetek.^[1].

Instrumenty rynku pieniężnego

BONY SKARBOWE

Bony skarbowe, są dłużnymi papierami wartościowymi Skarbu Państwa, którymi obraca się na rynku pieniężnym. Celem ich emitowania jest pokrycie bieżących potrzeb budżetowych oraz zarządzanie płynnością rynku finansowego. Są instrumentem dyskontowym. Nabywcom bony skarbowe pozwalają na bezpieczne i dość korzystne lokowanie nadwyżek finansowych. Bon skarbowy uważany jest za instrument wolny od ryzyka albo bardziej prawidłowo instrument o najniższym ryzyku. Ryzyka innych instrumentów odnoszą się do ryzyka bonów skarbowych. W Polsce bony mają postać zdematerializowaną. W Narodowym Banku Polskim prowadzony jest Centralny Rejestr Bonów Skarbowych, w którym dokonuje się zapisu stanu posiadania tych papierów. W Polsce podobnie jak za granicą bony nie są notowane na giełdzie. Rynkiem wtórnym, na którym dokonuje się obrót tymi papierami wartościowy jest rynek pozagiełdowy OTC.

Charakterystyka bonów skarbowych.

Bony skarbowe w Polsce Emitowane są przez Skarb Państwa, reprezentowany przez Ministra Finansów. Agentem emisji jest Narodowy Bank Polski. Wartość nominalna 1 bonu = 10.000 PLN.

Terminy wykupu – od 1 do 52 tygodni (liczony od dnia poprzedzającego dzień zapłaty za bony przez uczestnika przetargu); data rozliczenia przetargu = D+2 (lub D+1 – dla przetargu uzupełniającego); data rozliczenia wykupu = data wykupu. W obrocie na rynku pieniężnym dominują bony wyemitowane na 52 tygodnie ( 52T).

Istnieje rynek pierwotny i wtórny bonów skarbowych. Na rynku pierwotnym bony skarbowe mogą być nabywane jedynie przez uczestników przetargu w imieniu własnym i na rachunek własny (uczestnikami przetargu mogą być jedynie Dealerzy Skarbowych Papierów Wartościowych – czyli starannie wyselekcjonowane banki, Bank Gospodarstwa Krajowego oraz Bankowy Fundusz Gwarancyjny). Na rynku wtórnym nie ma ograniczeń, jeśli chodzi o nabywców. Bony skarbowe są atrakcyjnym instrumentem rynku pieniężnego. Nabywają je raczej duzi inwestorzy. Nie jest to papier wartościowy dla przeciętnego oszczędzającego.

Sposób sprzedaży na rynku pierwotnym: Bony skarbowe sprzedaje się z dyskontem, w drodze przetargu organizowanego przez NBP pierwszego dnia tygodnia. Wartość minimalna zlecenia zakupu uczestnika przetargu to 100.000 PLN w cenie nominalnej (czyli na 10 bonów skarbowych). Cena podawana jest przez kupującego z dokładnością do 1 grosza za 1 bon skarbowy (czyli za 10.000 PLN). Bony skarbowe i obrót nimi są zdematerializowane. Odcinki zbiorcze bonów skarbowych przechowuje Departament Operacji Krajowych NBP, rejestracja obrotu i zmian stanu posiadania bonów skarbowych odbywa się na rachunkach bonów skarbowych i kontach depozytowych bonów skarbowych w Rejestrze Papierów Wartościowych (prowadzonym przez Departament Operacji Krajowych NBP).

Bony pieniężne Narodowego Banku Polskiego

Bony pieniężne NBP są to dyskontowe instrumenty rynku pieniężnego emitowane przez Narodowy Bank Polski. Rozliczenia transakcji i odpowiedzialny za ich emisje jest Departament Operacji Krajowych NBP. Bony pieniężne to instrumenty o dużym nominale. Wartość nominalna 1 bonu = 10.000 PLN. Terminy wykupu – 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 14, 28, 91, 182, 273 i 364 dni (liczonych od obowiązującego terminu zapłaty za bony); data rozliczenia przetargu = D; data rozliczenia wykupu = data wykupu. Na rynku dominują bony emitowane na 14 dni. Bony pieniężne NBP to podstawowy instrument operacji otwartego rynku, prowadzonego przez Bank Centralny. Ich emisja „ściąga” nadmiar gotówki z systemu bankowego, ich skup przez Bank Centralny daje bankom gotówkę. Uczestnikami transakcji na rynku pierwotnym są jedynie banki będące dealerami rynku pieniężnego (na mocy umowy z NBP) oraz Bankowy Fundusz Gwarancyjny. Na rynku wtórnym, bony pieniężne mogą być nabywane jedynie przez w/w podmioty oraz pozostałe banki.

Rynek pierwotny, zasady przetargów: Na rynku pierwotnym bon jest kwotowany z dyskontem. Zainteresowani nabyciem bonów pieniężnych uczestnicy rynku pierwotnego, w drodze przetargu podają ceny nabycia bonów ( odnośnie do wartości nominalnej); bony pieniężne na przetargach mogą nabywać jedynie podmioty uprawnione wyłącznie w imieniu własnym. Łączna wartość nominalna ofert z daną ceną przetargową, dla każdego rodzaju bonów, nie może być mniejsza niż 1.000.000 PLN. Obrót bonami pieniężnymi NBP jest zdematerializowany; odcinki zbiorcze bonów pieniężnych przechowuje DOK NBP; rejestracja obrotu i zmian stanu posiadania bonów skarbowych odbywa się na rachunkach bonów i kontach depozytowych bonów w RPW.

KRÓTKOTERMINOWE PAPIERY DŁUŻNE ( commercial papers)

Krótkoterminowe papiery dłużne są szczególna formą zobowiązania dłużnego. Emitent papierów zaciąga dług u inwestorów kupujących te papiery. Emitent w określonym czasie odkupuje te papiery za cenę nominalną. Możliwość emisji takich papierów stwarza marża banków, czyli różnica oprocentowania depozytów i kredytów. Emitenci papierów na rynku pieniężnym liczą, że oprocentowanie tak zaciągniętego kredytu będzie niższe w porównaniu do kredytu bankowego a inwestorzy chcą uzyskać wyższe oprocentowanie ich pieniędzy w porównaniu do oferty lokat bankowych. Emisja papierów krótkoterminowych jest formą kredytowania, szczególnie działalności bieżącej firmy. Jak zauważa Jolanta Onoszko-„ Rynek Krótkoterminowych Papierów Dłużnych przedsiębiorstw w Polsce i krajach rozwiniętych” – NBP= 2004r rynek papierów krótkoterminowych to przejaw sekuratyzacji tradycyjnych stosunków kredytowych, czyli nadawania im formy papieru wartościowego. Takie rozwiązanie przynosi wiele korzyści zarówno dla emitenta, jak i dla nabywcy papieru dłużnego. W odróżnieniu od kredytu bankowego pożyczkodawca - inwestor, który kupił papiery komercyjne, może „ odzyskać” cześć lub całość pożyczonej emitentowi kwoty poprzez sprzedaż tych papierów na rynku wtórnym. Ta elastyczność podnosi atrakcyjność tego instrumentu i rozszerza krąg kredytodawców poza sferę banków komercyjnych. Każdy inwestor nabywający taki papier staje się kredytodawcą. Rynek tych instrumentów istnieje w Polsce od 1992 roku.

Jest wiele nazw tego instrumentu na polskim rynku. Powodem tego jest różnica podstawy prawnej relacji kredytującego i kredytowanego. Punktem wyjścia są w tych przypadkach albo kodeks cywilny albo prawo wekslowe. Tak, więc różnorodność „ prawna” tych instrumentów przeniosła się na różnorodność nazw. Konsekwencje tego stanu są znacznie głębsze i wiążą się z ryzykiem inwestycyjnym. Oceniając ryzyko inwestycji, oceniać należy nie tylko ryzyko kredytowe emitenta, ale bardziej skomplikowane zależności prawne zwiane z instrumentem. W formie mechanizmu inwestycyjnego są to instrumenty dyskontowe rynku pieniężnego. Wielkość dyskonta uzależniona jest od rentowności papieru wartościowego, która stanowi stopę zwrotu dla inwestora. Podstawą do jej określenia jest zazwyczaj rentowność bonów skarbowych o podobnym terminie zapadalności lub wielkość WIBOR-u dla danego okresu. Zazwyczaj stopę dyskontową papieru powiększa się o premię za ryzyko dla inwestorów. Na zmniejszenie kosztów obsługi długu może wpłynąć rating przyznany przez agencję ratingową, która zajmuję się oceną zdolności kredytowej emitenta. Rating w tym przypadku przyznawany jest w perspektywie krótkoterminowej.

Wycena tych instrumentów przebiega zgodnie z poniższą zależnością:

\(P =FV/(1+Y x DTM/360)\,\)

gdzie:

P – cena emisyjna

FV – wartość nominalna

Y – rentowność

DTM – ilość dni do wykupu,

Transakcje na rynku

• Transakcja sell-buy-back jest odpowiednikiem repo z tym, że na operacje sell - buy- back składają się 2 umowy:

1. sprzedaży instrumentów rynku pieniężnego na rynku kasowym
2. kupna tych samych instrumentów na rynku terminowym po z góry ustalonej cenie.

• Transakcja buy-sell-back jest odpowiednikiem reverse repo z tym, że na buy - sell- back składają się 2 umowy

1. kupna instrumentów rynku pieniężnego na rynku kasowym
2. sprzedaży tych samych instrumentów na rynku terminowym po z góry ustalonej cenie.

Banki na rynku pieniężnym

Międzybankowy rynek pieniężny jest miejscem spotkania popytu i podaży banków na pieniądz. Banki posiadające nadwyżki środków są gotowe je odsprzedać czyli udzielić pożyczek innym bankom za określoną cenę. Cena ta jest kursem sprzedaży (stopą procentową). Banki mające niedobór środków są gotowe kupić je czyli przyjąć w depozyt od innych banków też po określonej cenie. Cena ta to kurs kupna. Różnica między kursem kupna i sprzedaży jest marżą stanowiącą potencjalny dochód dla banków.

Banki na rynku pieniężnym pożyczają pieniądze aby udzielać kredytów lub spełniać ( utrzymywać) wymogi kapitałowe. Banki występują również w roli pośredników i służą innym uczestnikom rynku np. obsługując spłaty kredytu dla emitentów instrumentów rynku pieniężnego, lub oferując innym instytucjom instrumenty jako broker bądź jako dealer co ma miejsce szczególnie w przypadku Skarbowych Papierów Wartościowych.

W transakcjach międzybankowych najczęstszym instrumentem są depozyty bankowe. Są one podstawowym instrumentem zarządzania płynnością w bankach. Banki pożyczają sobie wzajemnie płynne rezerwy (środki pieniężne, które posiadają na rachunkach bieżących w NBP). Depozyty nie są zabezpieczone innymi aktywami lub zabezpieczeniem udzielonym przez stronę trzecią, dlatego banki mają ustalone limity operacji z innymi bankami na tym rynku. Transakcje zawierane są pomiędzy bankami mającymi rachunki bieżące w NBP. Minimalna wielkość transakcji to 1 milion PLN.

Depozyty banki ustalają na określone terminy zapadalności . Terminy zapadalności depozytów to:

• Depozyty jednodniowe (O/N,( na jedna noc), T/N (od jutra na jeden dzień) S/N (od teraz na jeden dzień.).
• Depozyty terminowe (S/W ( od teraz na tydzień), 2W ( dwa tygodnie), 1M ( jeden miesiąc), 2M, 3M, 4M, 5M, 6M, 9M, 12M).
• Ponadto transakcje mogą być zawierane :
  • na tzw. terminy „łamane” (niestandardowe),
  • na okresy powyżej 12miesięcy (w praktyce nie dłuższe niż 24M).

Oprocentowanie lokat bankowych ma istotny wpływ na ustalenie oprocentowania innych instrumentów rynku finansowego. Jest stawka bazowa dla ustalenia stóp kredytów zmienno procentowych. Banki więc ustalają po jakim kursie są skłonne udzielić kredytu ( przyjąć depozyt). Rynki międzybankowe ogłaszają te informacje

Przykładowe najbardziej znane kursy to kursy rynku Londyńskiego:

• LIBOR - (London Interbank Offered Rate) - średnia arytmetyczna, po której banki gotowe są sprzedawać swoje nadwyżki na rynku londyńskim,
• LIBID - (London Interbank Bid Rate) - średnia arytmetyczna, po której banki są skłonne płacić na rynku londyńskim za pozyskiwany depozyt.

Polski rynek bankowy charakteryzuje wskaźnik WIBOR I WIBID- czyli Warsaw Inter Bank Offered Rate i Warsaw Inter Bank Bid Rate)

Wskaźniki te są ustalane w drodze tzw. fixingu, przeprowadzanego przez Stowarzyszenie Dealerów Bankowych „Forex Polska” w każdy dzień roboczy o godz. 11.00 czasu warszawskiego. Stopy WIBOR i WIBID są średnimi arytmetycznymi z kwotowań stawek offer (lub bid) z określonej liczby największych banków działających na rynku depozytów międzybankowych, kalkulowanymi po odrzuceniu 4 (w przypadku 8 lub więcej kwotowań) lub 2 skrajnych kwotowań. Stopy procentowe WIBID i WIBOR nie są cenami transakcyjnymi pieniądza na rynku depozytów międzybankowych; mają one jedynie charakter informacyjny.

Przypisy

1. ↑ warto przeczytać więcej o wartości pieniadza w czasie w "Analizie instrumentów rynków finansowych" tych samych autorów.