Z Skrypty dla studentów Ekonofizyki UPGOW

Aktualna wersja na dzień 16:03, 2 mar 2011

Słowo wstępne

Zajęcia, prowadzone przez nas na Uniwersytecie Śląskim, na kierunku fizyka, skłoniły nas do zebrania materiałów, które były przydatne i omawiane na zajęciach. Umieszczamy je w niniejszej formie na stronach internetowych, by mogły być materiałami wspomagającymi zajęcia wprowadzające studentów w mechanizmy funkcjonowania rynków finansowych i wybranych instrumentów używanych na tych rynkach. Cel, jaki sobie postawiliśmy to zainteresowanie studentów funkcjonowaniem, złożonością rynków finansowych oraz pokazanie mechanizmów mających wpływ na ich rozwój i ewolucję. Stąd też udział materiałów związanych z tematyką starzenia się społeczeństw i towarzyszącym temu zjawisku gwałtownym wzrostem liczby instytucji zajmujących się przyszłością populacji i zabezpieczaniem starości, w tym instytucji finansowych. Ważną wydaje się nam tematyka ryzyka na rynkach finansowych a szczególnie tematyka bezpieczeństwa rynków i ułomności natury ludzkiej jako źródła ryzyka w funkcjonowaniu rynków. Stąd też obecność materiałów dotyczących konfliktu interesu, corporate governace i etyki uczestników rynków.

Istotną rolę w procesie wzrostu przejrzystości funkcjonowania rynków, dbałości o sprawy etyki, odgrywają organizacje samorządu zawodowego. Uznając ich wkład i bardzo często wiodącą rolę w tej tematyce poświecono im szczególnie wiele miejsca przedstawiając ich zadania i cele ich istnienia tak, jak oni sami mówią o sobie.

Element oszczędności czy to gospodarstw domowych, czy to firm, traktowanych jako chwilowe nadwyżki przychodów nad wydatkami ma również na celu nie tylko wskazanie na ich ogromną role w kształtowaniu rynków finansowych. Watek bezpieczeństwa tych środków jest, naszym zdaniem, szczególnie istotny jak również wątek etyki uczestników rynków finansowych, aspekcie pochodzenia tych kwot, które transformowane są przez instrumenty i pośredników rynków finansowych. Te kwoty to nie liczby czy szeregi cyfr, ale czyjeś ciężko zarobione pieniądze zabezpieczające przyszłość. Zatem należna jest im troska i rozwaga oraz głęboko etyczne postępowanie z nimi. Ta rozwaga jest też częścią limitowania ryzyka operacji i funkcjonowania rynków, częścią bezpieczeństwa rynków finansowych. Bezpieczeństwo systemu finansowego jest podstawowym wymogiem i wartością, zaś odpowiedzialność za nie spoczywa nie tylko na Państwie, nie tylko na instytucjach rynku finansowego, ale i na wszystkich uczestnikach rynku.

Elementem istotnym, naszym zdaniem, jest zastosowanie wiedzy o rynkach do realizacji własnych celów życiowych, radzenia sobie z kłopotami i, co jest naszym zdaniem ważne, własnej troski o własną przyszłość, czyli zabezpieczenie sobie godziwego życia po okresie aktywności zawodowej, czyli problem własnej emerytury. Problem ten może jedynie być rozwiązany przez każdego osobiście, bo nikt za niego tego nie uczyni. Stąd ostatni rozdział dotyczący finansów osobistych i emerytury.

Celem, jaki sobie postawiliśmy to zebranie w jednym miejscu informacji dostępnych acz rozproszonych na wielu stronach internetowych i publikacjach książkowych. Staramy się wskazywać na te prezentacje, które bardzo często zawierają istotne informacje i przedstawione są w sposób mistrzowski, tak, że trudno problem przedstawić lepiej niż autorzy tych prezentacji uczynili. W procesie nauczania a szczególnie na bardzo początkowym poziomie ważnym jest, by wiedza była przyswajana w sposób najbardziej efektywny.

Literatura przedmiotu jest bardzo obszerna i ciągle się wzbogaca o nowe pozycje. Zainteresowanym polecamy następujące pozycje dostępne w języku polskim, z których sami często korzystaliśmy:

• Edwin J. Elton, Martin J. Gruber: Nowoczesna teoria portfelowa i analiza papierów wartościowych, WIG Press;
• Krzysztof Jajuga: Zarządzanie ryzykiem, PWN;
• Krzysztof Jajuga, Teresa Jajuga: Inwestycje, PWN;
• Patrycja Kowalczyk, Ewa Poprawska, Wanda Ronka-Chmielowiec: Metody aktuarialne, PWN;
• David G. Luenberger: Teoria inwestycji, PWN;
• Krzysztof Piasecki: Modele matematyki finansowej, PWN;
• Bogusław Pietrzak, Zbigniew Polański, Barbara Woźniak: "System Finansowy w Polsce", PWN;
• Stanley R. Pliska: Wprowadzenie do matematyki finansowej, WNT;
• Maria Podgórska, Joanna Klimkowska: Matematyka finansowa, PWN;
• Andrzej Sławiński: "Rynki Finansowe" PWE Warszawa 2006;

W Internecie (dmoz.org, freescience.info i inne) dostępne są liczne opracowania, głównie napisane po angielsku; z napisanych po polsku możemy polecić opracowania autorstwa Jerzego Dzieży (http://home.agh.edu.pl/~dzieza/dzienne2010.html).

Z opracowań anglojęzycznych polecamy:

• David Blake: „Financial Market Analysis”, McGraw-Hill Book Comp.;

Wyzwania życia w XXI wieku

Wzrost dobrobytu. Pieniądz jako narzędzie transformacji.

Wzrost gospodarczy jest mierzony i porównywany jako zmiana całkowitej wartości dóbr i usług wyprodukowanych przez gospodarkę w ciągu roku. Całkowita wartość dóbr i usług nazywana jest produktem krajowym brutto - PKB. Jeśli dochód ten podzielimy przez liczbę ludności kraju uzyskany zostaje wskaźnik obrazujący poziom życia w danym kraju. Gdyby spróbować dokonać takiego porównania na przestrzeni wieków cywilizacji ludzkiej to zgodnie z metodologią zaproponowaną przez Bradforda DeLong'a^[1] można uzyskać wyniki zamieszczone w poniższej tabeli^[2]

Patrząc na dane pokazane w tabeli należy pamiętać, że jest to spore przybliżenie. Na przestrzeni wieków pojawiały się pewne wynalazki i towary, konieczne do życia, których wcześniej nie było. Jak widać, aż do końca wieku XVIII średni dochód na głowę był niższy niż 1 USD dziennie. Taki poziom życia uznaje się obecnie jako poziom nędzy.

Zaczynając od początku tabeli pierwsze podwojenie dochodów nastąpiło po prawie 7 tysiącach lat, zaś następne 100 lat pozwoliło na trzykrotny wzrost dochodu, kolejne podwojenia następowały co 25 lat. Dzisiaj przeciętny człowiek w naszym kraju żyje w lepszych warunkach niż członkowie rodzin królewskich w połowie wieku XVIII. Obserwując długość życia można stwierdzić, że wiąże się ono z poziomem życia. Na początku naszej ery średnia długość życia wynosiła ok. 42 lat. Średniowiecze nie było dobrym okresem życia. Powodem były również zarazy, które w tych czasach wyniszczały całe obszary cywilizowanego świata. Średnia długość życia w latach 1300-1700 wynosiła 33,9 lat. Długość życia nawet do 1900 roku (początek XX wieku) nie przekraczała 50 lat. Obecnie wynosi ona około 70 lat.

Główny wysiłek ludzkości przez długie wieki skupiał się na rolnictwie i wyprodukowaniu odpowiedniej ilości żywności by się wyżywić. Podobną sytuacje obserwuje się obecnie tylko w niektórych krajach Afryki. W krajach o rozwiniętych gospodarkach procent ludzi trudniących się rolnictwem gwałtownie spada i wynosi pojedyncze procenty w krajach rozwiniętych. Społeczeństwo wytwarza więcej i a wydatki na żywność stanowią malejącą cześć dochodów. Żyje się statystycznie lepiej i wygodniej odżywiając się lepiej^[3].

Ekstrapolując obserwowany trend wzrostu^[4], obserwuje się istnienie wykładniczego lub nawet ekspotencjalnego wzrostu gospodarczego. Wzrost ten to oczywiście wzrost średniego dochodu na głowę mieszkańca naszego globu, ale i większą moc energii zużywanej i pracującej na potrzeby ludzkości. To również jest rosnąca ilość wynalazków uznawanych jako niezbędne do życia i rozpowszechniających się po świecie z wielka szybkością (Internet, telefon komórkowy, komputery, fotografia itd.) Oczywiście to również większa moc zniszczenia w rękach ludzi. Chociaż analizując te umiejętności to akurat cywilizacja ludzka w tej dziedzinie zawsze wykazywała się niezwykłą przebiegłością i umiejętnością. Informacja stanowi istotny obszar działania dla współczesnego świata. Ilość informacji dostarczana przez weekendowe wydanie gazet, obecnie zawiera więcej informacji niż jeszcze 300 lat temu docierało do przeciętnego człowieka przez całe życie. Aby skutecznie móc przetwarzać informacje wzrasta moc obliczeniowa komputerów. Prędkość obliczeniowa komputerów podwaja się w każdych 12 miesiącach. Niektórzy twierdzą, że komputer o porównywalnej mocy do mózgu ludzkiego powinien się pojawić w okolicach roku 2020.

Perspektywy

Przyspieszenie wzrostu gospodarczego oprócz zmian w stylu życia, konsumpcji charakteryzuje się jeszcze innymi cechami. Cechy te to:

• Mniejsza dzietność rodzin. Rodziny obecnie liczą mniejszą ilość dzieci powodem jest mniejszy nacisk na potrzebę produkcji żywności. Żywność obecnie jest produkowana w ilościach wystarczających do wyżywienia całej, globalnej populacji. Niestety zawodzi dystrybucja żywności albo inaczej funkcje państwa organizującego życie mieszkańców na swoim terenie.
• Rozwój nowoczesnej technologii jako wynik rozwoju wiedzy i nauki. Pozwala to na zwiększenie produkcji żywności, wyparcie siły ludzkiej przez maszyny i wykorzystanie informacji do zwiększenia efektywności gospodarowania dostępnymi zasobami.
• Rozwój demokracji jako ustroju ludzi wolnych i ustroju wspierającego rozwój gospodarczy. Podstawą rozwoju jest własność prywatna.

Należy podkreślić, że wzrost gospodarczy ludzkości nie odbywa się równo we wszystkich krajach. Są kraje biedniejsze i bogate. Ale wyłączając z tej liczby kraje, w których toczą się wojny lub słabe organizacyjnie rządy nie potrafią zagwarantować właściwego funkcjonowania kraju, obserwuje się demokratyzację życia, rozwój technologiczny i naukowy i poprawę warunków życia. Kraje bogate, o wyższym poziomie rozwoju, rozwijają się wolniej a kraje rozwijające się, rozwijają się bardzo szybko, nadrabiając zapóźnienia. Przykładem takich krajów doganiających, są Chiny, Indie, Polska. Ostatni kryzys gospodarczy skokowo zaburzył stopy wzrostu gospodarczego, ale wspomniane kraje rosną szybciej gospodarczo w porównaniu z resztą świata. Gdyby przykładowo nasz kraj rozwijał się ze średnią stopą wzrostu 4% rocznie to nasz dochód narodowy podwoiłby się po siedemnastu/ osiemnastu latach od dziś. Mimo, że dochód niektórych z nas byłby mniejszy niż innych nędza powinna zostać wyrugowana z naszego życia poprzez wzrost i odpowiednią politykę państwa wspierającą ludzi słabszych zdrowotnie czy mentalnie.

Istniejące różnice wzrostu gospodarczego miedzy krajami powoli maleją i obecnie są znacznie mniejsze niż jeszcze 50lat temu. Zanik gospodarki komunistycznej, której istnienie było żródłem wielkich różnic w efektywności gospodarki, pozwala na nadzieje, że i te różnice powoli zanikną. Przykładowo w 1997 roku wielkość produktu krajowego brutto na głowę ludności w ZSRR wynosiła ok. 4400 USD a w pobliskiej Finlandii 20 100 USD. Gospodarka Korei Północnej generowała 700 USD na głowę, podczas gdy gospodarka Korei Południowej 13 600USD.

Zjawisko dywergencji - mechanizmy.

Stopniowe zbliżanie się do siebie gospodarek krajów świata jest spowodowane następującymi mechanizmami.

• Mobilność siły roboczej.

Swobodny przepływ ludzi miedzy krajami powoduje, że ludzie z krajów biedniejszych szukają pracy w krajach bogatszych. Emigracja zarobkowa wydaje się trwać tak długo jak długo istnieć będą różnice gospodarcze miedzy krajami.

• Swobodny przepływ kapitału.

Bogate kraje inwestują w krajach biedniejszych poszukując tańszej siły roboczej do zwiększenia konkurencyjności swych produktów. To takie inwestycje przyczyniają się do wzrostu wynagrodzeń w krajach biedniejszych i obniżenia wynagrodzeń w krajach bogatszych.

• Przepływ informacji.

Informacja, wiedza i innowacja przepływają miedzy krajami powodując zmniejszenie różnic w sposobach produkowania, stylu i wzorcach życia i konsumpcji. Ten przyspieszony proces przepływu informacji powoduje globalizację życia. Globalizacja powoduje potrzebę śledzenia wydarzeń w pozornie odległych częściach świata, bo te wydarzenia mogą mieć istotny wpływ na życie w każdym zakamarku świata. Liberalizm gospodarczo - polityczny zatacza coraz szersze kręgi i stymuluje kraje i ludzi do jeszcze większego wysiłku w kreacji wzrostu dobrobytu i bogactwa, jakim się otaczają. Przyspiesza proces bogacenia się i wzrostu konsumpcji. Rynki finansowe, jako rynki globalne, są strukturą szczególnie szybko rosnącą a rola pieniądza i jego transferu rośnie. Wielkość dzienna transakcji na tych rynkach rośnie, powstają nowe instrumenty.

Demografia

Kolejnym trendem obserwowanym w dzisiejszym świecie i mającym olbrzymi wpływ na przyszłość są zachodzące zmiany demograficzne. Starzenie się populacji jest szczególnie widoczne w obszarach bardziej rozwiniętej gospodarki, takich jak Stany Zjednoczone czy Europa Zachodnia (Niemcy, Holandia, Francja, Wielka Brytania itd.). W obszarach tych średnia długość życia uległa znacznemu wydłużeniu, a liczba dzieci w rodzinie znacznie zmalała. Istniejący system zabezpieczeń społecznych, zabezpieczeń emerytalnych i opieki zdrowotnej ulega szybkiej transformacji, by sprostać wyzwaniom czasów. W tych krajach zrodziło się przekonanie, że ludzie nie mogą polegać tylko na rodzinie i państwie jako gwarantach przyszłości, a powinni raczej zwrócić się w kierunku rynków finansowych i związanych z nimi instytucji, aby poprzez oszczędzanie i inwestowanie samodzielnie zadbać o swoją przyszłość. Nawet w krajach rozwijających się widać oznaki reform systemów emerytalnych. W reakcji na starzenie się populacji, rządy i konglomeraty finansowe tworzą nowe instytucje, produkty chroniące przed finansowymi konsekwencjami starości, chorób, leczenia, zabezpieczając swych klientów przed inflacją i zmianą wartości posiadanych przez nich aktywów. Można mówić o rozwoju i postępie na rynkach finansowych.

Jedną z konsekwencji takiego rozwoju jest to, że każdy z nas, osobiście, staje przed wyborem coraz bardziej skomplikowanego zestawu portfela niezbędnych instrumentów finansowych. Wyboru skomplikowanego, którego trafność wiąże się z poważnymi konsekwencjami i ryzykiem, wymagającego coraz większej wiedzy i doświadczenia. Taki rozwój rynku stawia też nowe wyzwania instytucjom finansowym. Powoduje to, między innymi, że instytucje finansowe zmuszone są odchodzić od koncentrowania się na dostarczanych na rynek produktach w stronę rozwiązywania problemów swych klientów.

Pieniądz i bogactwo stały się główną osią materialnego zainteresowania. Pieniądz wyznacza kierunki zmian i jest miarą sukcesu. Służy jako nośnik zmian i jest coraz ważniejszy w sprawach gospodarczych świata, kraju, ale i w sprawach osobistych. Znaczenie rynków finansowych wzrasta. Znajomość funkcjonowania tych rynków i bezpieczeństwa korzystania z nich staje się koniecznością i wielkim wyzwaniem.

Przypisy

1. ↑ J.Bradford DeLong - Macroeconomics- Mc Graw Hill Higher Education 2002),
2. ↑ Do tego typu zestawień należy podchodzić bardzo ostrożnie. Nie wszystko jest bezpośrednio przeliczalne na walutę. Pamiętajmy, że, mimo iż kilka tysięcy lat temu PKB był rzędu 50 centów dziennie, to większość członków społeczeństwa przeżywało w tych warunkach. Dziś obywatel USA czy któregoś z krajów europejskich, mający około 200 dolarów rocznie, umrze z głodu, zimna itp. bez pomocy innych.
3. ↑ Peter Marber- Money changes everythings-Financial Times Prentice Hall Pearson Education 2003),
4. ↑ Ray Kurzweil (The Age of Spiritual Machines, When Computers Exceed Human Intelligence -Penguin,1999.)