Z Skrypty dla studentów Ekonofizyki UPGOW
Spis treści |
Układ współrzędnych
Funkcja przypisująca każdemu punktowi danej przestrzeni skończony ciąg liczb rzeczywistych zwanych współrzędnymi punktu.
Układ współrzędnych kartezjańskich (prostokątny)
Prostoliniowy układ współrzędnych o parach prostopadłych osi. Nazwa pojęcia pochodzi od łacińskiego nazwiska francuskiego matematyka i filozofa Kartezjusza. Układem współrzędnych kartezjańskich nazywa się układ współrzędnych, w którym zadane są:
- punkt zwany początkiem układu współrzędnych, którego wszystkie współrzędne są równe zeru,
- zestaw n parami prostopadłych osi liczbowych zwanych osiami układu współrzędnych. Dwie pierwsze osie często oznaczane są jako:
- X (zwana osią odciętych),
- Y (zwana osią rzędnych),
Liczba osi układu współrzędnych wyznacza tzw. wymiar przestrzeni.
Najczęściej układ reprezentuje przestrzeń trójwymiarową. Wówczas trzy współrzędne oznaczane są: Trzy pierwsze współrzędne są często oznaczane jako:
- X – odcięta, łac. abscissa,
- Y – rzędna, łac. ordinata,
- Z – kota, łac. applicata.
Układ współrzędnych sferycznych
Dowolnemu punktowi P przypisujemy jego współrzędne sferyczne:
- promień wodzący \(r\geqslant 0\) czyli odległość punktu P od początku układu O,
- długość azymutalna \(0\leqslant\phi<2\pi\) czyli miarę kąta między rzutem prostokątnym wektora \(\overrightarrow{OP}\) na płaszczyznę OXY, a dodatnią półosią OX.
- odległość zenitalna \(0\leqslant\theta\leqslant\pi\) czyli miarę kąta między wektorem \(\overrightarrow{OP}\) a dodatnią półosią OZ.
Wszystkie współrzędne sferyczne punktu O są równe 0.
Przejście do układu kartezjańskiego
Konwersję z układu sferycznego na współrzędne kartezjańskie x, y, z punktu P określają wzory
\(x=x(r,\theta,\phi)=r\, \sin\theta \, \cos\phi,\)
\(y=y(r,\theta,\phi)=r\, \sin\theta \, \sin\phi,\)
\(z=z(r,\theta,\phi)=r\, \cos\theta.\)
Jakobian przejścia wynosi \( \frac{D(x,y,z)}{D(r,\theta,\phi)}=\left|\begin{array}{ccc} \frac{\partial x}{\partial r} & \frac{\partial x}{\partial \theta} & \frac{\partial x}{\partial \phi} \\ \frac{\partial y}{\partial r} & \frac{\partial y}{\partial \theta} & \frac{\partial y}{\partial \phi} \\ \frac{\partial z}{\partial r} & \frac{\partial z}{\partial \theta} & \frac{\partial z}{\partial \phi} \end{array}\right|= \left|\begin{array}{ccc} \sin\theta\cos\phi & r\cos\theta\cos\phi & -r\sin\theta\sin\phi\\ \sin\theta\sin\phi & r\cos\theta\sin\phi & r\sin\theta\cos\phi\\ \cos\theta& -r\sin\theta & 0 \end{array}\right|=r^2\sin\theta\ \)
Konwersja z układu kartezjańskiego na sferyczny jest zadana przez
\(r=\sqrt{x^2 + y^2 + z^2}\),
\(\theta=\mathrm{arctg} \frac{\sqrt{x^2 + y^2}}{z}=\arccos {\frac{z}{r}}\),
\(\phi=\mathrm{arctg} {\frac{y}{x}}\).
Układ współrzędnych walcowych
Każdy punkt P przestrzeni zapisuje się w postaci trójki współrzędnych \((\rho,\phi,z)\), gdzie poszczególne składowe wyrażają się następująco:
- \(\rho\,\) — odległość od osi OZ rzutu punktu P na płaszczyznę OXY,
- \(\phi\,\) — kąt pomiędzy osią dodatnią OX a odcinkiem łączącym rzut punktu P na płaszczyznę OXY z początkiem układu współrzędnych,
- \(z\,\) — odległość rzutu punktu P na oś OZ od początku układu współrzędnych.
Przejście do układu kartezjańskiego
\(x=\rho\cos\phi\,\)
\(y=\rho\sin\phi\,\)
\(z=z\,\)
\(\rho=\sqrt{x^2+y^2}\)
\(\varphi = \begin{cases} 0 & \mbox{gdy } x = 0 \mbox{ ∧ } y = 0\\ \arcsin(\frac{y}{\rho}) & \mbox{gdy } x \geq 0 \\ -\arcsin(\frac{y}{\rho}) + \pi & \mbox{gdy } x < 0\\ \end{cases} \)