Z Skrypty dla studentów Ekonofizyki UPGOW

Spis treści 1 Pieniądz, instytucje finansowe na rynku, rola systemu bankowego 1.1 Potrzeba wymiany handlowej 1.2 Przypisy 1.3 Rynek i pieniądz 1.4 Funkcja pieniądza 1.5 Kreacja pieniądza. 1.6 Rola Banku Centralnego w Polsce. 1.7 Rola banków w systemie finansowym. 1.8 Przypisy

Pieniądz, instytucje finansowe na rynku, rola systemu bankowego

Potrzeba wymiany handlowej

Poniższy przykład pochodzi od Davida Friedmana ^[1]

Wyobraźmy sobie kraj, w którym zamieszkują wraz z rodzinami robotnicy produkujący samochody i rolnicy uprawiający zboże. Niech przeciętny robotnik produkuje 6 samochodów rocznie a rolnik potrafi zebrać 90 ton zboża rocznie. Niech w kraju tym żyje 50 robotników i 50 rolników. Produkcja roczna to 300 samochodów i 4500 ton zboża. Niech robotnicy w innych krajach produkują 4 samochody rocznie a rolnicy zbierają 50 ton zboża rocznie. Mimo przewagi technologicznej ten, hipotetyczny kraj może czerpać korzyści z handlu. Niech ten hipotetyczny kraj zaczyna się specjalizować i to w przykładowo w produkcji zboża. Czyli 100 robotników rolnych rocznie zbierze 9 000 ton zboża. Konsumpcja zboża jest na tym samym poziomie, co przed specjalizacją, czyli 4500 ton. Pozostałe 4500 ton sprzedaje do innych krajów. Ta ilość zboża odpowiada tam pracy 90 robotników (rolnych) albo przeliczając na roczna produkcje robotników robiących samochody – 90 x 4 = 360 samochodów. Czyli bez handlu konsumpcja w tym kraju wynosiła 4500 ton zboża i 300 samochodów a po wymianie handlowej 4500 ton zboża i 360 samochodów. Korzyść z istnienia handlu jest więc oczywista. Przykład ten służy tylko i wyłącznie wskazaniu korzyści możliwych z wymiany handlowej i jest uproszczeniem, niewskazującym na inne efekty specjalizacji w produkcji.

Przypisy

1. ↑ D. Friedman „Hidden Order: Economics of everyday life”- HarperCollins Publishers -1997. David Friedman jest synem noblisty Miltona Friedmana.

Rynek i pieniądz

Ludzie niewątpliwie dążą do ułatwiania sobie życia. Dotyczy to także wymiany dóbr. Sposobem na uproszczenie wymiany handlowej jest zwiększenie jej efektywności. Do tego celu potrzebne jest „miejsce” wymiany i środek porównywania wartości wymienianych dóbr. Tymi rozwiązaniami są rynek i pieniądze. Miejsce przeprowadzani transakcji wymiany to nie tylko lokalizacja to także pewna infrastruktura wspierająca wymianę. Rynek to całokształt transakcji przedmiotem obrotu na danym rynku oraz zespół instytucji je przeprowadzających lub pomagających je przeprowadzać oraz zespół reguł, według których zawierane są transakcje oraz ogół urządzeń i czynności prowadzących do zawierania transakcji. Pieniądze nie są potrzebne człowiekowi na bezludnej wyspie. Robinson Crusoe ich nie potrzebował. Nie są potrzebne, jeśli to, co zostaje wyprodukowane jest konsumowane wewnątrz gospodarstwa domowego. Pieniądze zaczynają być przydatne, jeśli zachodzi potrzeba wymiany wytworzonych dóbr. Innymi słowy, jeśli swobodna wymiana dóbr nie jest znana – pieniądz nie jest potrzebny^[1]. W historii pieniądza znaleźć można interesujące rozwiązania dotyczące pieniądza i jego roli jako środka wymiany. Świadczą o tym nazwy. Przykładowa łacińska nazwa pieniądza pecunia wywodzi się od słowa bydło, indyjska rupee pochodzi od sanskryckiego słowa oznaczającego stado. A dzisiejsza nazwa polskiej waluty wskazuje na jej korzenie w szlachetnym kruszcu i stoi w opozycji do dzisiejszego, popularnego pieniądza „plastikowego”. Definicje pieniądza, jaką można dziś znaleźć w literaturze to przykładowo:

–Pieniądz to ogólnie przyjęty środek wymiany – wszystko, co będzie akceptowane przez każdego człowieka w wymianie dóbr i usług (Lipsey, 1979)^[2]

czy też:

–Pieniądz to pewien powszechnie akceptowany towar, za pomocą którego dokonujemy płatności za dostarczone dobra lub wywiązujemy się z zobowiązań. Inaczej mówiąc jest to środek wymiany. (Begg, Fisher , Dornbush 1966)^[3]

Funkcja pieniądza

Pieniądz to nie tylko środek ułatwiający wymianę dóbr, pełni on jeszcze inne użyteczne funkcje:

• funkcja miernika wartości - z funkcją tą spotkać się można przy każdej transakcji kupna /sprzedaży
• środka tezauryzacji - pozwala na gromadzenie bogactwa
• środka cyrkulacji - przemieszcza się miedzy stronami transakcji
• środka płatniczego - co ułatwia relacje dnia codziennego.

Pieniądz ułatwia wymianę, ale również umożliwia zaistnienie równowagi między podażą i popytem. Jest on dobrem trudno dostępnym i ma swoja cenę. Ci, którzy go mają, spodziewają się nagrody za użyczanie go tym, którzy go potrzebują. Pieniądz może więc pozwalać na akumulacje (tezauryzacja). Stopa procentowa jest ceną pieniądza. Określa ona, jaka część pieniądza jest zapłatą za użyczenie go na jednostkę czasu.

Kreacja pieniądza.

Banki i ich rola.

Historyczna droga pieniądza jako środka wymiany wiąże się od swego początku z bankami i bankierami (osobami obsługującymi funkcjonowanie banku, ale historycznie i ich właścicielami). Rola tych instytucji wiązała się z dostarczeniem zawierającym transakcje środka wyceny towarów i wymiany, czyli pieniądza wydawanego im przez bankierów (siedzących na ławach- stąd od słowa włoskiego ława- banco –pochodzi nazwa bank) pod zastaw czegoś wartościowego, ale z reguły mniej wygodnego w wymianie np. dużej grudy metalu szlachetnego. Funkcja banku komercyjnego dziś jest zbliżona do funkcji banku w historii. Główna różnica polega na tym, że dziś dodatkowo oprócz banków komercyjnych istnieją banki centralne. Banki centralne to instytucje państwowe prowadzące w imieniu państwa nadzór nad pieniądzem funkcjonującym w obszarze kontrolowanym przez państwo. Banki centralne prowadzą politykę pieniężną w imieniu państwa.

W obiegu znajduje się pewna ilość gotówki. Aby ilość gotówki w obiegu wzrosła państwo składa bankowi centralnemu zobowiązanie. Bank Centralny jest bankiem banków w tym sensie, że może innym bankom komercyjnym udzielić pożyczek pieniężnych - kredytować je. Jest również bankiem emisyjnym i jedynym, który w danym obszarze płatniczym emituje gotówkę.

Gotówka i kredyty od banku centralnego są zdeponowane w bankach komercyjnych. Z tych środków banki mogą udzielać kredytów osobom prywatnym i instytucjom. Dla zapewnienia bezpieczeństwa systemu bankowego bank centralny^[4] wprowadza zasadę odprowadzania „rezerwy obowiązkowej” od każdego udzielonego kredytu. Rezerwa obowiązkowa jest jednym z narzędzi kontroli i regulacji rynku w rękach Banku Centralnego.

Mnożnikowa kreacja pieniądza,

Skąd się bierze pieniądz w systemie bankowym zilustruje uproszczony przykład. Bank Komercyjny uzyskał kredyt z banku centralnego – 100 jednostek pieniądza. Przeznaczył je na akcje kredytową i pożyczył je klientowi. Dla uproszczenia przyjmijmy, że rezerwa obowiązkowa to 10% pożyczanych kwot. Dla uproszczenia przyjmijmy, że klient uzyskany kredyt umieścił na depozycie bankowym w tym samym banku. Do banku centralnego bank komercyjny odprowadził 10 jednostek. Czyli jest w posiadaniu 90 jednostek. Teraz może najwyżej pożyczyć 90 jednostek, bo z tego, co ma, musi odprowadzić kolejną rezerwę 9 jednostek od następnego kredytu. Jak widać kwoty kolejnych kredytów, jakie udziela bank są coraz mniejsze, ale 100 jednostek rozmnożyło się w sposób znaczny acz ograniczony. W ten sposób system bankowy kreuje pieniądz. Skala potencjalnych procesów mnożnikowych zależy bezpośrednio od:

• Wielkości gotówki wprowadzonej do systemu finansowego i dostępnej dla gospodarki (klientów banków)
• Wielkości środków, jakie Klienci zechcą przechowywać w systemie bankowym (tzw. stopa preferencji gotówkowych)
• Wielkości rezerw obowiązkowych, które będą pomniejszały dostępne dla gospodarki środki z przeznaczeniem na kredyty.

Skala procesów mnożnikowych i w konsekwencji podaży pieniądza zależy oczywiście także od popytu na pieniądz (zwłaszcza kredyty) oraz pozostałych narzędzi polityki pieniężnej banku centralnego, które regulują kreację pieniądza w systemie bankowym^[5].

Rola Banku Centralnego w Polsce.

Narodowy Bank Polski - Podstawowym celem NBP jest utrzymywanie stabilnego poziomu cen przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej rządu, jeżeli nie ogranicza to podstawowego celu NBP.

Działalność emisyjna Banku Centralnego jest uwarunkowana wielkością bazy monetarnej.

Składnikami bazy monetarnej są:

• Aktywa zagraniczne Banku Centralnego - są to najbardziej płynne składniki majątku na rynkach zagranicznych.
• Obligacje skarbowe - papiery dłużne rządu. Są emitowane w celu zredukowania deficytu budżetowego. Emisja obligacji ma charakter inflacyjny, jeżeli kredytodawcą jest bank centralny (powiększa się baza monetarna). Taką emisję nazywamy emisją fiducjarną - emisja banknotów pod zastaw obligacji.
• Przyjęte do redyskonta weksle.
• Kredyty w rachunku otwartym (kredyty refinansowe) - kredyt pozostawiony do dyspozycji innych banków.

Bank Centralny posiada pewne narzędzia do nadzorowania i prowadzenia polityki pieniężnej. Narzędzia te to:

• Polityka stóp procentowych - Bank Centralny kontroluje swobodne relacje podaży i popytu pieniądza poprzez kształtowanie polityki stóp procentowych. Stopa procentowa w górnej granicy zależy od stopy kredytu lombardowego (ustala ją bank centralny). Im wyższe stopy procentowe tym bardziej atrakcyjne są depozyty a mniej kredyty i odwrotnie.

• Rezerwy obowiązkowe. Rezerwa obowiązkowa określa, jaki odsetek depozytów klientów banków komercyjnych, ma zostać zdeponowany na rachunku w banku centralnym na koniec dnia. Rezerwa obowiązkowa ma zapewnić bankom płynność tak, aby mogły nieprzerwanie zaspokajać zapotrzebowanie klientów na gotówkę.
• Polityka otwartego rynku – zostanie wyjaśniona poniżej.

Operacje otwartego rynku.

Operacje otwartego rynku są instrumentem oddziaływania banku centralnego na rynek pieniężny. Bank centralny jest upoważniony do zakupu i sprzedaży krótkoterminowych papierów wartościowych, przeważnie państwowych. Transakcje dokonywane w ramach operacji otwartego rynku mają wpływ na ilość pieniądza w obiegu. Poprzez sprzedaż instrumentów finansowych bankom, Bank Centralny „ściąga” z rynku gotówkę. Kupując te instrumenty od banków komercyjnych Bank Centralny „dostarcza” tym bankom gotówki.

Operacje Repo i Reverse Repo

Bank Centralny może połączyć operację zakupu papierów wartościowych z uzgodnieniem warunków ich odkupienia w określonym terminie. Są to operacje warunkowe "reverse repo i repo." W pierwszej bank centralny sprzedaje warunkowo papiery wartościowe do systemu bankowego (absorbuje płynność) - operacja "reverse repo". Natomiast odwrotna jest operacja "repo" i ma miejsce, gdy bank centralny kupuje warunkowo papiery wartościowe od banków komercyjnych (zasila system bankowy w środki). Operacje otwartego rynku mają kluczową rolę w procesie wpływania przez bank centralny na krótkookresową stopę procentową na rynku międzybankowym, ponieważ to stopa repo, zwana również referencyjną, decyduje o koszcie pozyskania pieniądza w Banku Centralnym.

Aby Bank Centralny mógł efektywnie spełniać powierzone mu funkcje musi mu być zagwarantowana duża niezależność. Będzie o tym mowa w dalszych rozdziałach.

Rola banków w systemie finansowym.

Podsumowując to wszystko, co było dotychczas powiedziane o bankach i ich roli w systemie finansowym można to ująć w następujących punktach:

• Banki obok innych instytucji finansowych pełnią rolę pośredników finansowych.
• Rola ich to kojarzenie podaży pieniądza z popytem.
• Banki pełnia rolę transformacyjną, dopasowując do potrzeb rynku wielkość kwoty kredytów i depozytów, regulują czasowość depozytów i kredytów. Na tym polega jedno z podstawowych wyzwań banku „zarządzanie luką” ( luką (różnicą) między czasem na jaki złożone są depozyty a na jaki udzielane są kredyty).

Operacje prowadzone przez banki na rzecz systemu pieniężnego i jego klientów można pogrupować następująco:

• deponowanie środków pieniężnych
• udostępnianie zasobów finansowych
• rozliczenia pieniężne (transfer)
• operacje na rynku kapitałowo-pieniężnym
• wymiana walut.

Mimo ważnych i szczególnych ról banków należy pamiętać, że bank komercyjny jest spółką prawa handlowego, – czyli instytucją komercyjną nastawioną na generowanie zysku. Podstawowym zaś źródłem dochodu banku jest marża odsetkowa, czyli różnica pomiędzy odsetkami pobieranymi od kredytów a płaconymi od depozytów. Prowadzenie działalności bankowej, tak jak każdej innej działalności komercyjnej wiąże się z ryzykiem. Głównym źródłem ryzyka banku jest ryzyko bilansu. Należy pamiętać, że ponad 90% funduszy, jakimi obraca bank to środki obce, a ich wielkość i czas, na jaki pozostają w bilansie banku zmienia się bardzo szybko a zmiany mogą być znaczne^[6]. Bezpieczeństwo systemu bankowego jest bardzo istotne dla bezpieczeństwa gospodarki kraju dlatego zajmuje ono szczególne miejsce zarówno w regulacjach prawnych, sprawowaniu funkcji nadzorczych przez Państwo i przez akcjonariuszy i nadzór codzienny operacji. Będzie jeszcze o tym mowa w dalszych rozdziałach.

Przypisy

1. ↑ Wymiana barterowa, czyli wymiana dóbr (usługa) na inne dobra bądź usługi wymaga zapamiętania wielu stosunków wymiany. Na przykład, gdy na rynku wymieniane jest n dóbr to do efektywnego handlu konieczna jest znajomość n(n-1) "cen"; jeśli dodatkowo uwzględnić fakt, że stosunki wymiany mogą zależeć od miejsca wymiany, a niepodzielność niektórych dóbr również wprowadza komplikacje to dochodzimy do wniosku, że handel to niełatwe zajęcie. Nie należy się więc dziwić, że w celu uproszczenia "tabeli kursów" zaczęto kursy określać względem "najpłynniejszych i trwałych dóbr". Na początku zapewne było to bydło i kruszce (złoto, srebro), co sugerują nazwy pieniędzy w niektórych krajach. Znacznie później stało się możliwe określanie kursu względem jednego tylko dobra - pieniądza, który obecnie przyjmuje coraz bardziej abstrakcyjną formę. Oczywiście, ciągle musimy znać kursy pieniędzy w różnych krajach, ale i tu obserwuje się tendencję do upraszczania (w handlu międzynarodowym w praktyce używa się tylko kilku walut; wprowadzanie euro, itp.
2. ↑ Richard. G. Lipsey; Paul .N. Courant. T.S. Ragan Economics- by Addison Wesley1999.
3. ↑ David Begg, Stanley Fischer, Rudiger Dornbusch Economics, Eight Edition1984, McGraw-Hill International (UK) Limited.
4. ↑ W zasadzie bank centralny tylko ustala wysokość (stopę) rezerwy obowiązkowej - jej obowiązek ustala ustawodawca.
5. ↑ Państwo, poprzez bank centralny (rezerwy obowiązkowe) musi kontrolować by działające na jego terenie banki nie wykreowały zbyt dużo pieniądza. Nadzór ten tłumaczy między innymi gotowość niektórych banków do płacenia wysokich odsetek czy opłacania kosztownych reklam lokat by móc pozyskać depozyty na działalność kredytową
6. ↑ A nawet dramatyczne w swoich skutkach: rzadko, który współczesny bank przetrwa bez pomocy (np. państwa) paniczne wycofywanie umieszczonych w nim lokat. Tworzenie różnego rodzaju rozwiązań w postaci bankowych funduszy gwarancyjnych ma na celu uniknięcie takich sytuacji.